“Het is heel bijzonder dat leerkrachten door sommige werkvormen of een andere aanpak onverwachte kanten van hun klas of leerlingen ontdekken.” (Anne-Marie Knippels)

 

Het Filiaal theatermakers heeft partnerschappen met drie scholen. Anne-Marie Knippels is Educatiemaker en cultuurcoach bij Het Filiaal theatermakers. Zij vertelt over de samenwerking met de scholen en haar ervaringen met het netwerk Creatief Vermogen Utrecht.

Deskundigheidsbevordering
‘Voor ons is dit de tweede periode van partnerschappen binnen Creatief Vermogen Utrecht. We richten ons nu vooral op deskundigheidsbevordering van de leerkrachten. Op iedere partnerschool beginnen we met teamtrainingen, dat doen we jaarlijks. We nodigen bijvoorbeeld het hele team uit bij ons op de Biltstraat tijdens Helemaal Filiaal, waar de leerkrachten drie workshops volgen en daarná onze voorstelling zien. Dan ondergaan ze zelf onze manier van werken. Vervolgens maken we de slag hoe je die manier van werken kunt vertalen naar je eigen lessen. Het proces staat centraal, niet het eindproduct. We proberen de leerkrachten dus te helpen om zelf meer het creatieve proces in te zetten.’

Verwondering
‘Door de creatieve partnerschappen komen er meer prikkelende materialen de klas in. De leerlingen doen dingen die ze niet gewend zijn om te doen en dat leidt tot verwondering. Het zijn ervaringen die ze, doordat ze ontregelend of nét even anders zijn, niet snel meer zullen vergeten. Wij breiden de educatie die wij rond onze voorstellingen hebben op de scholen uit met verdiepende projecten. Dan slaan we twee vliegen in één klap: je verdiept de receptieve kunstervaring en zorgt in de actieve lessen ervoor dat kinderen het uitdiepen, doorleven en verbinden aan hun eigen leefwereld. Dan beklijft de ervaring het beste en is het voor leerlingen veel meer dan een ‘cultureel uitje’. Zo  kan ieder kind er op zijn eigen manier meer uithalen.’

Vonkje aansteken
Soms heb je ander soort lessen of opdrachten nodig om een kind zijn kracht te laten ontdekken. Het is heel bijzonder dat leerkrachten door sommige werkvormen of een andere aanpak onverwachte kanten van hun klas of leerlingen gaan zien.
Bij leerlingen op hun beurt zie je dat ze door de lessen tot eigen inzichten komen. We steken het vonkje aan van wat kunst kan doen. Het allermooist is als de nieuwsgierigheid wordt geprikkeld en kinderen zelf verder gaan denken. Bijvoorbeeld dat kind dat eerst stelde: ‘Nee, dieren zijn natuur en mensen horen niet bij de natuur.’ In de lessen veranderde hij van gedachten toen hij zag dat  aderen eigenlijk heel erg lijken op de nerven van een blad: ‘misschien hoor ik zelf toch ook wel bij de natuur’.

Verankering
‘Ons programma geeft steeds weer impulsjes om op een andere manier lessen in te vullen en creatief vermogen aan te wakkeren. We hadden bijvoorbeeld een project over de ruimte, planeten en het zonnestelsel. We begonnen het project toen met een brainstorm en een woordweb, aan de hand van wat kinderen al wisten over het heelal of waar ze aan dachten. Van daaruit maakten we de stap naar wat ze zich afvroegen en wat ze zouden willen weten. Later hoorde ik van de docent dat ze ook bij een andere les zo’n woordweb heeft ingezet. Dan is het geen heel kunstproject, maar wel een werkvorm die zijn weg vindt in het onderwijs.’

Balans zoeken en de kracht van het netwerk benutten
‘Door tijdgebrek en alles wat leerkrachten al ‘moeten’ blijft het nog wel een spagaat om onze manier van werken te verankeren in het onderwijs. Daarom denk ik dat het ook goed zou zijn om wat meer terug te gaan naar de kunstenaar in de klas en niet te verwachten dat leerkrachten alles zelf uitvoeren. Co-eigenaarschap: het samen ontwikkelen en samen uitvoeren is waar we denk ik nog meer naartoe moeten.
De expertise van de andere instellingen in het netwerk kunnen we daarbij denk ik nog beter inzetten. Als een partnerschool bijvoorbeeld graag een beeldend project wil, kiezen we er soms voor om niet onze eigen Filiaalkunstdocent in te zetten, maar vragen we bijvoorbeeld Kopa om een specifiek project dat past bij de vraag van de school op dat moment. Elkaars expertise nog meer benutten zou een mooi voornemen voor de toekomst zijn.’

“Het gebeurt regelmatig dat een kind ineens mee gaat doen met een les terwijl hij dat anders nooit doet. Die verrassingsmomentjes zijn heel speciaal.” Rob van Leeuwen

De Rafael en creatief partner Cultuuronderwijs Utrecht werken samen aan het verankeren van kunsteducatie in het onderwijs. Bij het ontplooien en verankeren van kunsteducatie in het onderwijs is de rol van de leerkracht essentieel. Rob van Leeuwen is groepsleerkracht, theaterdocent en cultuurcoördinator op de Rafael, een school voor zeer moeilijk lerende kinderen. Hij vertelt over de samenwerking.

‘Op onze school ligt de focus op podiumkunsten: drama, dans en muziek. Voor de kinderen op onze school bieden die de beste ingangen. Media, erfgoed of fotografie zijn wat abstracter, terwijl de ervaring voor hen vooral geen ver van hun bed show moet zijn. En een museumbezoek of theatervoorstelling op locatie is al snel een te intensieve ervaring en een logistieke uitdaging. Daarom brengen wij cultuur op school naar de kinderen toe.

Programma op maat
Voor de kinderen op de Rafael is het belangrijk dat het programma aansluit bij hun vermogens. Herkenbaarheid en voorspelbaarheid is daarbij belangrijk. Daarom werkt Rob altijd met een theaterkist waar de materialen inzitten. Zijn muziekcollega en de docenten van Cultuuronderwijs Utrecht werken met een koffer en de collega beeldend draagt altijd een blouse met verfspatten.
Rob vertelt dat de peuterbelevingen van Cultuuronderwijs Utrecht erg aanslaan: ‘Dat is een mix van voorstelling, nadoen en interactieve beleving. Geen standaardlessen, maar echt op maat gemaakte programma’s. De basisles wordt aangepast aan iedere groep. Zo sluit het precies aan bij de verschillende groepen die wij op school hebben. De ene groep kan meer zelf initiatief nemen, een andere groep heeft meer herhaling nodig.
Wij hebben drie docenten van Cultuuronderwijs Utrecht die vaak terug komen. Zij krijgen van ons natuurlijk achtergrondinformatie over de behoeftes van de groep, maar houden ruimte voor hun eigen creatieve invulling. Het samenspel met de groepsleiding is daarbij erg belangrijk, die doet altijd mee. Dat is natuurlijk allereerst heel leuk en het helpt de kinderen enorm. Daardoor kan de docent zich volledig richten op de groep.’

Plezier als leidraad
‘Bij de lessen staat het plezier van de kinderen voorop. Iets leren is niet het hoofddoel. Wel zie je heel duidelijk dat de lessen iets kunnen triggeren bij de kinderen. De één reageert sterk op de outfit die ik aan heb en die bijvoorbeeld past bij het thema, de ander ziet een doekje dat ik uit de theaterkist tevoorschijn haal en wil daar gelijk zelf mee aan de slag. Zo kan ieder kind de les op zijn eigen manier beleven.’

Verankering in het onderwijs
‘Nu we enkele jaren bezig zijn worden de lessen steeds meer verankerd in ons onderwijs. We werken nu met vaste tijden op het rooster voor de creatieve lessen zodat het echt ingebed is in de week. Doordat de docenten van Cultuuronderwijs Utrecht al langere tijd bij ons komen zijn zij goed ingespeeld op onze school en begrijpen ze goed wat onze kinderen nodig hebben.’

Kleine en grote stappen
Hoewel sommige stapjes klein lijken, zijn het voor de kinderen op de Rafael soms grote stappen die zij door de lessen nemen. Rob vertelt: ‘Het gebeurt regelmatig dat een kind ineens mee gaat doen met een les terwijl hij dat anders nooit doet. Die verrassingsmomentjes zijn heel speciaal. Bijvoorbeeld een jongen met autisme die tijdens de muziekles alleen heen en weer wiegt, maar nadat het klaponderdeel net voorbij is ineens begint te klappen. Het was dus toch helemaal bij hem binnen gekomen. Zelf herinner ik me dat ik lessen gaf in de aula in ons gebouw. Voor een jongen uit een klas was het erg spannend om naar de aula te moeten gaan in plaats van in het vertrouwde lokaal te blijven. De groep probeerde het toch en hij bleef kijken en was zo toch betrokken. De volgende les kwam hij ineens bij de groep, pakte iets op en ging weer terug naar zijn plek. De derde les liep hij mee met de groep en deed de eerste tien minuten mee. Na de zomervakantie deed hij helemaal mee met de les. Het zijn kleine stapjes, maar grote resultaten.’

Toekomst
‘Voor de toekomst blijft het leren van elkaar erg belangrijk. Ik leer ervan om bij de lessen van Cultuuronderwijs Utrecht aanwezig te zijn en zij bij die van mij. Daarnaast is het heel fijn dat er sinds twee jaar naast mijzelf als theaterdocent ook een muziekdocent en sinds kort een docent beeldend is. Dat het culturele team zo gegroeid is, laat zien dat onze school zich sterk maakt voor cultuuronderwijs en zich er volop voor inzet.’

Bij het ontplooien en verankeren van kunsteducatie in het onderwijs is de rol van de leerkracht essentieel. Wat vinden zij van de samenwerking met Creatief Vermogen Utrecht?

OBO de Gagel uit Overvecht en creatief partner De MuziekRoute werken al een aantal jaar nauw samen aan het verankeren van kunsteducatie in het onderwijs. Leerkracht Hubert Grachten (groep 5) vertelt met veel plezier over de samenwerking: ‘De MuziekRoute geeft de kinderen een kans die wij hen als school nooit kunnen bieden.’

Welke rol speelt de MuziekRoute bij jullie op school?

‘De MuziekRoute verzorgt de muzieklessen op onze school. In groep 3/4 en 7/8 zijn dit zanglessen en in groep 5/6 zijn dit instrumentlessen (viool, cello, slagwerk en klarinet). Alle lessen worden gegeven door professionele muziekdocenten. Als leerkracht van groep 5 vind ik het prachtig om te zien hoe kinderen de kans krijgen om kennis te maken met een instrument. Doordat de docenten lesgeven aan kleine groepjes is het aanbod rijk en op de kinderen afgestemd. Het is mooi om te zien hoe het enthousiasme van de docenten de kinderen aansteekt, de kinderen groeien elke week in hun vaardigheid op het instrument en in hun luisterhouding.’

Hoe zorgen jullie er samen voor dat deze vorm van kunsteducatie wordt verankert in het lesaanbod?

‘Onze leerkrachten worden getraind door de muziekdocenten in hoe zij het muziekonderwijs kunnen verankeren op de momenten dat er geen muzieklessen zijn. Door de jaren heen hebben ze de leerkrachten laten zien hoe zij in de onderbouw met instrumenten kunnen werken, muziekactiviteiten bij een thema of vak kunnen laten aansluiten en hoe zij met muziek leuke energizers tussen de lessen door kunnen geven. Hiermee wordt de concentratie van de kinderen vergroot.’

Wat voegt de samenwerking toe voor de leerling?

‘Onze school staat in een achterstandswijk en de meeste kinderen maken zonder dit aanbod minder snel kennis met deze instrumenten en klassieke muziek. De kinderen genieten zichtbaar tijdens het musiceren, ze zijn enthousiast en trots wanneer ze iets geleerd hebben. Door het spelen op instrumenten leren de kinderen op een andere manier naar muziek luisteren en hebben meer aandacht voor ritme, melodie en klankkleur.’

Hoe belangrijk is het volgens jou dat kinderen creatief vermogen ontwikkelen?

‘Het is ontzettend belangrijk, omdat je er meer zelfvertrouwen van krijgt. Creatief vermogen betekent voor mij zelfvertrouwen om te creëren. Vanuit niets iets laten ontstaan. Wanneer een kind weet dat hij of zij het creatief vermogen heeft om te creëren, heeft dit ook effect op andere vlakken. Bijvoorbeeld bij het opstellen van een werkstuk of opstel. Kunst is voor kinderen de ideale uitingsvorm om zelfvertrouwen op te doen en uit te breiden!’

Welk moment uit de samenwerking is speciaal voor je?

‘Wat elk jaar een absoluut hoogtepunt is voor alle betrokkenen, maar vooral voor de kinderen is de eindpresentatie. In een zaal in de wijk komen alle klassen van de school samen met ouders en belangstellenden als publiek. Tijdens de presentatie komt alles samen. De kinderen uit groep 5/6 laten horen wat ze op hun instrument hebben geleerd en de kinderen van de andere groepen zingen meerdere liederen. Dit alles wordt ondersteund door de muziekdocenten en het Rosa Ensemble. Elk jaar is het ontroerend om te zien en te horen wat de kinderen hebben geleerd.’

Hoe zie je de toekomst van de samenwerking tegemoet?

‘Als leerkracht (en muzikant) hoop ik voor alle kinderen in Overvecht dat de MuziekRoute nog heel lang op de scholen van de wijk les mag blijven geven. De professionele manier waarop zij de muzieklessen aanbieden zorgt voor een compleet aanbod in muziekonderwijs dat wij nooit zonder hen op die manier kunnen vorm geven. Mijn wens voor de toekomst is dat meer kinderen doorstromen naar de naschoolse lessen. De kinderen die hier nu gebruik van maken vormen slechts een klein deel van de populatie op de scholen. Als meer kinderen dit gaan doen, dan verankeren zij zelf muziek en daarmee creatief vermogen in hun leven en dat zou het mooiste zijn!’

Deze anekdotes zijn opgehaald in de aanloop naar de CVU conferentie 2018: Zet je mes in het creatief proces.

Aanraken

Darbuka

Gedicht

Geit en Konijntje

Ideeën in mijn hoofd

Koolhaas

Oma’s portet

Ponies

Ramona’s masker

Stopcontact

Tekenen frustratie

Verkleedkist

Wandkleed

De anekdotes zijn ontwikkeld in samenwerking met het Cultuurknooppunt.