Inleiding
De stralen van
de diamant
Straal 1
Verbeeldingskracht
tonen
Straal 2
Zelfsturing
Straal 3
Creatief doen
Straal 4
Omgevings-
gerichtheid
Straal 5
Ambachtelijkheid
tonen
Straal 6
Reflecteren
op wat je doet
Straal 7
Creatief denken
Straal 8
Creatief proces
doorgronden
Straal 9
Samenwerken
AMBACHTELIJKHEID
AMBACHTELIJKHEID en VAKMATIGHEID TONEN
Ik zie, ik zie…hoe ik het zie!
Over het eigen maken
van de taal van de fotografie
Elsbeth Pijnappels
Elsbeth Pijnappels is educator bij FOTODOK. FOTODOK is sinds 2008 een internationale plek voor documentairefotografie in Utrecht.
i
Tussen de eerste foto door Joseph Nicéphore Niépce in 1826 tot de eerste publieksvriendelijke Kodak camera van George Eastman in 1888 zit een rijke geschiedenis van experiment en vernieuwing waarin de camera van de fotograaf als meester in ingewikkelde chemische procedés, techniek en licht naar het grote publiek werd gebracht. Met de ‘You press the button we do the rest’ campagne van Eastman, werd de democratisering van de fotografie tot haar huidige vorm een feit.
Iedereen fotografeert
Kinderen van nu zijn gewend aan deze vanzelfsprekende aanwezigheid en het gebruiksgemak van digitale camera’s en camera’s op hun telefoon. Vraag aan groep 3 wie er weleens fotografeert en iedereen steekt zijn vinger op. Kleuters kunnen al fotograferen met de IPad, en hoe hoger je in de klassen komt, hoe meer smartphones er zijn. Kinderen zijn actief op Instagram en WhatsApp om foto’s te delen. Maar hoe kijk je nu naar foto’s? Is een foto de waarheid? Hoe kun je zelf technieken toepassen om je beeld interessanter te maken, of om een specifieke boodschap over te brengen?
Visueel geletterd worden
Op school leren kinderen hoe je een gedicht kan lezen of schrijven volgens bepaalde vormen. Of hoe je een verhaal kunt interpreteren. Informatie over tijd, achtergrond van de schrijver en symbolische betekenis van woorden, maakt dat we tekst kunnen begrijpen en onderscheid kunnen maken in het aanbod. Op het gebied van fotografie gebeurt dit nog te weinig. We nemen dagelijks een constante stroom aan beelden tot ons, maar verspreiden zelf ook beelden. Visuele geletterdheid is een cruciale voorwaarde om al die foto’s te kunnen lezen, maar ook om foto’s te kunnen maken.
Dit ‘begrijpend kijken’ of ‘visueel geletterd worden’ speelt een belangrijke rol in de educatie van FOTODOK.
Om te begrijpen wat beelden vertellen en hoe dat gebeurt, maar ook om te begrijpen hoe je als maker verhalen kunt vertellen met beelden, heb je een aantal basisvaardigheden nodig om ‘mediawijs’ te worden.
Het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld.
Bron: www.mediawijzer.net
László Moholy-Nagy, 1926, Fotogramm
László Moholy-Nagy, 1930, Scandinavia
De Hongaars-Amerikaanse kunstenaar László Moholy-Nagy (1895-1946) speelde een belangrijke rol in de vernieuwing van de fotografie. Van zijn fotogrammen waarin de betekenis van fotografie ‘schrijven met licht’ letterlijk tot uiting kwam, tot het spelen met,
tot dan toe, ongebruikelijke perspectieven, lijnen en vlakken.
Een vernieuwing die ook meer vraagt van de kijker:
‘De wereld die in deze beelden werd opgeroepen, laat zich echter niet zomaar kennen: ze moet worden ontcijferd, de grafische reductie tot twee dimensies moet worden aangevuld door de kracht van de verbeelding. In deze overgang van het (passieve) kijken naar het (actieve) interpreteren komen kijken en denken samen.’
Humblet, Steven (20151). ‘László Moholy-Nagy. The Art of Light’ in:
Beheersen van de taal
Moholy-Nagy zei daar zelf in 1923 over: “A knowledge of photography is just as important as that of the alphabet”
Een uitspraak die vandaag de dag, in een wereld die overspoeld wordt door beelden, nog steeds van actuele waarde is en die voor de educatieve activiteiten van FOTODOK de rode draad vormt. Niet alleen omdat het belangrijk is om foto’s te kunnen begrijpen als je ernaar kijkt maar ook als je ze maakt. Je moet als het ware de taal van de fotografie, zoals Moholy-Nagy het noemt, leren beheersen.
Door een aantal workshops van FOTODOK te beschrijven, illustreren we hoe aspecten van mediawijsheid, creativiteit en vakkennis samen komen binnen de straal ambachtelijkheid/vakmatigheid tonen:
- structuren naar je hand zetten;
- imiteren en nabootsen
- oog voor detail en kwaliteit tonen
- techniek beheersen//met spelregels omgaan
- presenteren
Workshop Remake
Sverre (9) en Finn (10) bekijken een foto genomen vanuit een laag standpunt en filosoferen over hoe dit perspectief heet. Sverre: ‘Een benedenfoto!’ Finn: ‘Of een nederfoto, want Nederland betekent laagland en deze foto is ook laag gemaakt’.
Structuren naar je hand zetten
In de workshop Remake (groep 5-8, in kleine groepjes gemengd) starten we de les met het bekijken en analyseren van foto’s. Het is in feite een korte les beeldbeschouwing maar met veel vrijheid. Ieder kind kijkt anders, ziet wat anders. Vaktermen als kikkerperspectief worden uitgelegd, maar de kinderen bedenken bijvoorbeeld zelf een naam voor het perspectief. We creëren vrijheid door geen onderscheid naar goede of foute antwoorden te maken, maar door alles wat wordt gezien en benoemd te erkennen en waar nodig verder te bevragen. Op deze manier, door het eigen maken van soms nog moeilijke termen, beklijven deze beter.
Imiteren en nabootsen
Het doel van de lessen is een zo goed mogelijke remake. De leerlingen krijgen de keuze: de gekozen foto wordt zo precies mogelijk nagemaakt, of de foto vormt de aanleiding voor een kort fotoverhaal waarin belangrijke aspecten uit de hoofdfoto terugkeren. In beide opdrachten staan beeldende begrippen centraal die tijdens de analyse aan bod zijn gekomen: standpunt, kader, licht, perspectief en is er uiteraard aandacht voor mise-en-scene tot in de kleinste details.
Oog voor detail en kwaliteit tonen
In twee groepjes van 4 / 5 leerlingen werken ze in twee lessen van anderhalf uur samen aan de remake of het verhaal. Er worden twee fotostudio’s ingericht met achtergronddoek, spiegelreflexcamera en statief. De leerlingen die de exacte remake doen, knutselen en verzamelen zelf alle benodigde attributen en decor. Tijdens het fotograferen wisselen ze van rol zodat alle leerlingen achter de camera plaatsnemen. De groep die een verhaal maakt naar aanleiding van de foto, gaat eerst aan de slag met het storyboard en knutselt daarna alle benodigde attributen. Ook hier wordt van rol gewisseld zodat alle leerlingen fotograferen. Leerlingen kiezen zelf in welke groep ze willen werken, de remake of het verhaal.
‘Het was heel veel werk om alles te maken wat we nodig hadden om de voorbeeldfoto na te kunnen maken. We moesten bijvoorbeeld de aarde maken, twee vlaggen (waarvan één Amerikaanse), sterren en astronautenpakken. Voor de foto hebben we van vuilniszakken maanrotsblokken gemaakt. Yinte moest zich erg concentreren want haar pak was gemaakt van een kartonnen doos. Robyn probeerde een aantal poses, op deze lijkt het net of de vlag écht wappert.’ Robyn, Yinte, Bing (groep 5/6) Kim, Djimon en Sabine (groep 7/8).
‘Wij hebben de voorbeeldfoto letterlijk proberen na te maken door zoveel mogelijk camera’s mee te nemen van thuis. En net als in een museum hangt er een schilderij. We hebben het kasteel samen getekend.’ Tina, Leila, Kirsten (groep 5/6), Cécile en Elfi (groep 7/8)
‘Na alle voorbereidingen moest Rocky nog de foto maken. Hij moest steeds vergelijken met de andere foto of het een beetje leek. Dat is best goed gelukt.’ Giadda (groep 5/6), Darius, Rocky, Marit (groep 7/8).
“We hebben allemaal een karakter bedacht dat past bij het thema ‘circus’. Magiër Imme tovert iedereen tevoorschijn, dan gaan we popcorn eten en dan is het feest. Het meeste werk was het bedenken van het verhaal en maken wat iedereen aan moest en daarna goed samen te werken zodat iedereen goed op de foto kwam. We hebben om de beurt de foto’s gemaakt.” Imme, Faye, Stan (groep 5/6) & Henock (groep 7/8).
Workshop selfieles
Binnen een groot project over jezelf presenteren waarin veel aandacht was voor mediawijsheid competenties en 21st Century Skills, leerde groep 5/6 twitteren en maakte samen spelregels voor WhatsApp. Met deze nieuwe media als centraal onderwerp kon een selfieproject natuurlijk niet ontbreken.
Selfies leven enorm onder de kinderen, ze zijn echte ervaringsdeskundigen. Bij elke workshop die FOTODOK doet, vind je altijd wel een aantal selfies terug op de camera’s. Alle kinderen weten wat het is én kunnen ook heel goed uitleggen hoe je een selfie maakt. Juist deze vanzelfsprekendheid en bekendheid van een techniek nodigt uit tot nader onderzoek en verdieping.
Binnen de selfielessen keken we dan ook naar het hoe en waarom van selfies. Waarom maak je selfies? En hoe doe je dat dan? Waarvoor gebruik je selfies? En wil je wel overal zichtbaar en herkenbaar zijn met je gezicht? Kan je misschien ook meer geheimzinnige selfies maken waarop je onherkenbaar bent voor vreemden maar herkenbaar voor je vrienden? En hoe zou je dat dan aanpakken? Wie kan je selfie eigenlijk allemaal zien en wil je dat wel?
Techniek beheersen
Uiteraard kwamen ook fotografische begrippen als standpunt en kader aan bod. We bekeken een hele reeks bijzondere selfies. Samen onderzochten we hoe deze selfies gemaakt zouden zijn. Hoe houd je de camera vast? Kun je ook spelen met de achtergrond? Vervolgens werden de leerlingen uitgedaagd om aan de hand van een aantal voorwaarden in kleine groepjes creatieve selfies te maken waarbij ze de fotografische begrippen in de praktijk brachten. Aan het einde van de workshop maakten we met de klas een groepsselfie met de selfiestick. En dat was nog best moeilijk, iedereen op de foto krijgen!
Tiidens de selfielessen experimenteerden de leerlingen er op los: lage standpunten, op de kop aan het klimrek, van boven, schaduwselfies en selfies waarin de achtergrond ook heel belangrijk is.
De taal van fotografie
De meeste kinderen hebben we de afgelopen jaren al eens in onze lessen gehad. Ze zijn gewend om te fotograferen, om op de foto te gaan en weten hoe de camera werkt. In de selfielessen werd dit al snel duidelijk. Tijdens het bekijken van de foto’s praten leerlingen steeds makkelijker en vrijer over wat ze zien, ook al kunnen ze dat niet altijd precies in termen als kader en standpunt verwoorden. Leerlingen durven te experimenteren met de camera, klimmen overal op en onder om bijzondere standpunten te zoeken en werken makkelijk samen. Kijken foto’s terug, doen dingen opnieuw, geven de camera door. Ze zijn gewend om beelden te bekijken en te analyseren en om samen te werken. Hierdoor leren ze de ‘taal van fotografie’ steeds beter beheersen en in dit geval vanuit een onderwerp of techniek die ze al kennen.
<
>
Workshop stopmotion
‘Dit ding is gemaakt door Eadweard Muybridge. Er was toen nog geen filmcamera dus hij heeft dit ding gemaakt om te zien hoe een paard galoppeert. Het heet een zoopraxiscoop.’
(Djimon, groep 7-8 in de Making-of).
Naast fotografie maakt FOTODOK ook uitstapjes naar de essentie van film: de stopmotion. Een film is niets anders dan een verhaal dat wordt uitgebeeld door opeenvolgende stilstaande beelden. De snelheid waarmee de beelden worden geprojecteerd is zodanig dat deze beelden mede door de nawerking van elk beeld op het oog een vloeiende en continue beweging lijken te vormen.
Ook in de stopmotionlessen starten we met de analyse. We bekijken voorbeeldfilmpjes, flipboekjes en raden hoeveel foto’s er nodig zijn voor een filmpje van 1 minuut. Door de voorbeelden van echte stopmotion en de fysieke flipboekjes is het principe al snel duidelijk.
Techniek beheersen
Aan de hand van actuele thema’s in de school gaan de leerlingen aan de slag met de techniek. Ook hier maken de leerlingen een keuze tussen 3 niveaus: de eerste keus is het werken met voorwerpen op een plat vlak en met een richtlijn (een gebeurtenis of voorwerp dat in de film moet voorkomen), de tweede keus geeft wat meer vrijheid; de leerlingen krijgen ook hier een een kader (voorwerp of gebeurtenis) maar werken met zichzelf als personages in de film. De derde groep is het meest vrij: ze bedenken een verhaallijn en maken een storyboard binnen het thema. We geven wel aan dat in deze groep minimaal één en het liefst twee kinderen uit groep 7/8 zitten.
Presenteren
Als afsluiting van het schooljaar waarin alle leerlingen uit groep 5 t/m 8 de techniek van stopmotion leerden, gaven we twee leerlingen van groep 7/8 de opdracht een making-of filmpje te maken. De leerlingen kregen de opdracht als een echte verslaggever anderen te laten zien wat een stopmotion is en hoe je deze maakt. Ze kregen een camera en notitieblok mee, daarnaast alle vrijheid. Het resultaat geeft een vrolijke impressie van onze workshops stopmotion.
Voor alle stop motionfilms gemaakt door de kinderen:
https://vimeo.com/channels/fotodokapollo11
Enkele overwegingen tot slot
Uit de bovenstaande impressie van workshops en lessen die FOTODOK de afgelopen vier jaar heeft verzorgd op basisschool Apollo 11 zijn een aantal handvaten te destilleren die wij belangrijk vinden.
Ontwikkel je eigen dialect
Ten eerste is dat het creëren van een open sfeer waar experiment kan en mag, waarbij de kaders niet te strak zijn. Bij het kennismaken en leren kennen van vaktermen is het ‘naar je eigen hand zetten’ van cruciaal belang. Hoe je een kikkerperspectief ook noemt, als je het weet te herkennen, en het effect bewust weet te gebruiken in je foto’s, dan ben je visueel geletterd bezig. Moholy Nagy spreekt over de taal van fotografie, maar het is volgens FOTODOK prima om er je eigen dialect van te maken.
Investeer in goed apparatuur
Ten tweede, misschien wel voor de hand liggend: je lessen staan of vallen met goede apparatuur en materialen. Hierboven spreken we over camera’s, statieven en achtergronddoeken. Realiseer je als je met fotografie en film aan de slag gaat dat goede apparatuur noodzakelijk is. Trage laptops en haperende camera’s zijn bij leerlingen de grootse ergernis als ze net lekker bezig zijn. Investeer één keer in een aantal goede materialen en reserveonderdelen en bespaar daarmee jezelf en de leerlingen ongemak en teleurstelling.
Bied keuzemogelijkheden aan
Ten derde: geef leerlingen keuzemogelijkheden. In de bovenstaande voorbeelden is sprake van verschillende niveaus waarop leerlingen kunnen werken; van duidelijke houvast tot volledige vrijheid. Sommige kinderen vinden het hele vrije creatieve werken spannend en hebben liever een richtlijn, anderen floreren juist in die vrijheid.
Wanneer leerlingen zich de taal van fotografie eigen maken, of dat nu in dialect is of niet, ontwikkelen ze vaardigheden die niet alleen hun creatieve ontwikkeling stimuleert, maar die ze ook kunnen inzetten in andere vakken en schooltaken. Leerlingen maken een filmpje of foto’s voor hun spreekbeurt, nemen de camera mee op excursie en zijn zich steeds meer bewust van het effect van hun foto’s die ze posten op social media.
Moholy Nagy zou trots zijn geweest!
